Uit de Oude Doos: Een Soviet Operette of Circus, 

Moskva Tsjeremusjki, Een Operette Van Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975)                                                 

De russische componist Dmitri Sjostakovitsj staat vooral bekend als de vertolker bij uitstrek van bijzonder tragische muziek. Is het eerst de angst voor de stalintereur, dan het leed van de bevolking van Leningrad tijdens het beleg door de Duitsers en tenslotte persoonlijke angst voor de dood. Zijn satirisch spel met iedere muzikale en politieke conventie -  ingegeven door Tsjajkovskij en Mahler - maakt zijn muziek nog schrijnender. Toch heeft hij ook muziek geschreven van een lichter gehalte.

En daar is zijn enige operette “Moskva-Tsjeremusjki” een voorbeeld van. Sjostakovitsj heeft als overtuigd communist altijd een componist voor het volk willen zijn. Het viel het hemdan ook 1948 erg zwaar om in het openbaar als een formalist te worden beschuldigd. Als reactie heeft hij kort daarna  muziek geschreven die aan de oppervlakte zou beantwoorden aan de dogma’s van het Sociaal-Realisme. 

Deze muziek moest de arbeidende massa motiveren om een socialistisch paradijs op te bouwen. Dit hield in dat het gemakkelijk in het oor moest liggen en vrolijk van karakter moest zijn. Stalin maakte al in het begin van de jaren twintig korte metten met de expirentele futuristische muziek door te wijzen op het belang van de traditie van de romantische 19de eeuwse muziek van Glinka en Tsjajkovskij. Er moest in die trant gecomponeerd worden. Zo zijn er in die tijd door bekende en minder bekende componisten massa’s composities geschreven die niet vernieuwend waren maar slechts een eindeloze herhaling waren van conventies. Sjostakovitsj heeft zich hiertoe ook laten verleiden. Je denkt bij het beluisteren ervan dan ook dat het muziek van Tsjajkovskij of Rossini is.

Toch onderwierp hij zich ook weer niet 100% aan het systeem. Sjostakovitsj hield ook van populaire muziek. Hij stond bekend als een jazz- en dansmuziekliefhebber en heeft zelfs in de jaren 20 een populaire muziek gecomponeerd, waarvan Tahiti Trot (een bewerking van Tea for two) zelfs zo populair werd dat het in die tijd in Moskou overal op straat te horen was. In deze tijd is mede door het orkest van Andre Rieu zijn Tweede Wals uit de tweede Jazz-suite net zo populair als de walsmuziek van de gebroeders Strauss en is het in Argentinië een echte voetbalhymne geworden.  

Deze twee elementen zijn min of meer verenigd in”Moskva Cjeremusjki”, die vooral vrolijk van karakter is en als bijzonder licht te beschouwen is.  . De plot is geheel volgens de lijn sociaal. Het gaat over een groep mensen die iets willen doen aan de woningnood in Moskou en gemeenschappelijk een nieuwe wijk -die overigens echt bestaat “Novye cjeremusjki”- gaan opbouwen, om gelukkig te worden van hun nieuwe sociale welvaart.

Toch is Sjostakovitsj Sjostakovitsj niet als zijn muziek niet meer bevat dan deze oppervlakte. Hij was een meester van het zich verschuilen en zo bevat deze muziek voldoende onderhuidse kritiek om de operette echt interessant te maken. Zo zijn er prachtige parodieën te horen op zijn 19de eeuwse voorgangers Tsjajkovski en Borodin.en worden de hartstochten uit het eerste deel van de vijfde van Beethoven door een personage afgedaan als te zware muziek.

Een ander deel heeft weer het karakter van circusmuziek, alsof de componist - die zichzelf graag met een Shakespeariaanse nar vergeleek - wil zeggen dat dit alles niet serieus genoemd moet worden en de muziek uit de orkestbak een geheel andere waarheid verkondigd dan de tekst van het libretto.

Het karakter van de muziek is dan ook heel anders dan de tekst. Een dramatische wals wordt gezangen met een bijna grotesk klinkend: ”Tot ziens Masja….Tot ziens Pasja” De personages zijn zulke ideale personages of beter gezegd  sjabloonachtige karikaturen dat zij bijna dezelfde namen dragen.

Het is toch echter moeilijk te zeggen of Sjostakovitsj hiervan nu helemaal niets serieus bedoelt heeft en zijn publiek alleen maar heeft misleiden. Ik denk van niet, zoals ik al aangetoond heb met zijn liefde voor populaire muziek. Op een plaats in de operette klinkt niet voor niets heel even de melodie van het zeer bekende liedje “ Tijdens de Moskouse nachten” door, met de schijnbare gedachte dat muziek, ondanks de dubbele bodems, toch beter aanslaat als het lekker in het gehoor ligt.

Discografie:

Sjostakovitsj: “Novye Cjeremusjki”, Chor Gosudarstvennoj Akademicjestkoj Kapelly Rossii , Residentieorkest,G. Rozdestvenskij, CHAN9591(2)

Sjostakovitsj: The Jazz Album, Koninklijk Concertgebouw Orkest, R. Chailly, 
Sjostakovitsj: The Film Album, Koninklijk Concertgebouw Orkest, R. Chailly,

Literatuur:

Feuchtner, B:”“Und Kunst geknebelt von der groben Macht”, Schostakowitsch”, Sendler Verlag, Frankfurt a/M, 1986

Volkov, S:”Zeugenaussage, die Memoiren des Dmitrij Schostakowitsch”, Ullstein Verlag, Frankfurt a/M, Berlin, Wien, 1981