donderdag 31 december 2009

Onzichtbaar

Ongeveer 180 kilometer ten zuiden van Ekaterinburg bevindt zich het Karachaymeer. Op de kaart zie je niets bezonders: een meer, wat drooggelegd gebied, berken en dennenbossen. Er lopen zelfs een paar zandwegen doorheen. Een ideaal gebied om door te brengen in de natuur. Als je er komt, zie je ook niets bijzonders: bomen, er fluiten vogels en een zonnetje schijnt over het wateroppervlak. Ideale natuurschoon. Kijk je goed op de kaart, dan zie je om dit gebied een langwerpige circel. Je gaat naar de legenda en leest, Nucleaire Zone, niet geschikt voor toerisme. Op een satelietfoto zie je dat het meer vol is gestort met grijs beton. Ondanks de mooie schijn is het een van meest vervuilde en gevaarlijke gebieden op aarde. Het Karachay-meer werd in de jaren vijftig gebruikt om nucleair afval op te slaan. In 1957 heeft er een explosie plaats gevonden die niet veel minder heftig was dan die bij de centrale van Tsjernobyl (7). Meer dan 10.000 mensen zijn geevacueerd. Veel dorpen zijn onbewoonbaar verklaard. Geruchten gaan rond over enorme vissen met twee koppen. Een hoog aantal gevallen van kanker is bekend. Het was ook niet afgelopen in 1957. In 1967 zorgde een windvlaag ervoor dat het nucleaire afval in het riviertje de Tetsja terecht kwam. Het is onbekend wat de gevolgen hiervan zijn geweest en waarschijnlijk nog steeds zijn. Mij vertelde de jongen die mij vliegtickets verkocht, dat de snelweg tussen Ekaterinburg en Tseljabinsk over het riviertje gaat. Vlak voor de brug staat een bord dat aangeeft dat alle ramen dicht moeten en de auto met een snelheid van harder dan 80 km per uur het riviertje moet oversteken om de inzittenden niet te laten besmetten met straling. Tot de jaren 90 is het incident angstvallig geheim gehouden. De CIA wist ervan, maar gaf niets prijs uit angst problemen te krijgen met het eigen nucleaire programma. Een van de sinistere geheimen van de Oeral.

Tobolsk 7 - Reizen in Rusland



Jelle Brandt Corstius trof het precies in de laatste aflevering van de interessante VPRO-serie "Van Moskou tot Magadan" waarin hij aangaf dat als je werkelijk een idée van Rusland wil hebben, je met de trein moet reizen. De trein is als een Russische woonkamer, waarbij je het gevoel hebt dat je de mensen al lang kent. Iedere wagon wordt geleid door de provodnitsa (sort van purser, of in het Duits Schaffner), die de kaartje controleert, witgoed geeft en bij wens theezakjes verkoopt en theeglazen geeft. Er is een vaste waterketel voor thee en koffie. Het huiskamer-effect wordt wat de tweede klasse (koepejni) betreft versterkt door de tapijtjes met perzische motieven in de gang en de coupe’s.
Het is de plek om contacten te leggen, levensgeschiedenissen te horen en vriendschappen te maken. Uiteraard moet daarbij gedronken worden. Toen ik de coupe inliep wilde de Baskirische meneer meteen toosten en liep meteen de trein uit die nog niet vertrokken was en kocht op het station een fles wodka met gerookte vis en pasteitjes. Hij werkte tijdelijk gescheiden van zijn gezin - in de noordelijk gelegen olie en gaswinning onder barre omstandigheden. Hij had eigenlijk een baan bij de spoorwegen, maar de economische crisis zorgde ervoor dat hij weinig werk had. Hij is niet ontslagen, maar heeft nu speciaal onbetaald verlof, wachtend op betere tijden. Een ongeluk met zijn voet zorgde ervoor dat hij nu zijn familie in Basjkortostan (Zuidelijke Oeral) kan bezoeken. In de coupe zat ook een dame die in het hoge noorden werkt als operator in een fabriek en bezocht nu haar familie omdat haar vader onlangs overleden was. Zij deelde met ons haar meegenomen tomaten, paprika’s. Het is bijna niet te geloven dat gezien het barre klimaat (lange koude winter, korte hete zomer) daar steden als Novoj Oerengoj, Soergoet, Nojabrsk, Nizhevartovsk ieder meer dan 100.000 inwoners hebben. Zij werkten beide in het hoge noorden omdat daar werk is en de lonen beter. In vergelijking met hen reisde ik maar kort (tien uur), zij waren bijna drie dagen onderweg, bijna de helft van de afstand Moskou Vladivostok.

Tobolsk 6 - Fjodor Koezmitsj

De volgende dag heb ik nog een rondje rondom het kremlin gedaan en in de enige geopende kerk de Ikonostase aanschouwd. Verder heb ik nog de reli-shop bekeken met interesse voor hagiografieen van siberische dwazen, zwervers, wonderdoeners en heiligen (het Russisch heeft daar een heel mooi onvertaalbaar woord voor “Joerodivi”). Deze mensen werden erg hoog geeerd bij de locale bevolking.

Bijzonder belangstelling had ik voor een beschrijving van het leven van een zekere ouderling en hermiet, bekend als Fjodor Koezmitsj (1776-1864) De geschiedenis van Fjodor Koezmitsj is echter in nevelen gehuld. Hij is oorspronkelijk als landloper naar Siberie verbannen en daar gebleven. Daar is hij bekend geworden om zijn wijsheid en hij wordt nu als heilige vereerd. Niemand wist waar hij echter vandaan kwam. Hij bleek volgens ooggetuigen bijzonder goed thuis te zijn in het leven van de beau-monde in St. Petersburg en uitstekend Frans te spreken. Velen beweren dat hij eigenlijk de Russische tsaar Aleksander de Eerste was die in 1825 in Zuid Rusland in mysterieuze omstandigheden om het leven gekomen was. Zijn crypte in de Peter-en- Paulsvesting in St. Petersburg bleek bij opening in 1864 leeg te zijn. De tsaar had een nogal instabiel karakter: heftige driftaanvallen, extravagant gedrag afgewisseld met periodes van mysterieuze melancholie. Hij werd aan het eind van zijn leven ook religieuzer. Een mogelijke verklaring is dat de moord op zijn vader Paul 1 in 1801 door hoge edelen hem flink heeft aangegrepen.

Ik houd van dat soort verhalen en heb altijd al een ongezonde belangstelling gehad voor de geschiedenis van koningshuizen (ze ware ook vaak met elkaar verbonden) met hun geheimen, hartstochten, lijden en wreedheden. In principe heeft eigenlijk iedere familie een interessante geschiedenis.

Tobolsk 5 - Mikrorajon

Aangezien ik graag wat meer over de stad wil weten en dus boeken daarover zocht, ben ik ook nog naar de noordelijker gelegen nieuwe stad geweest bestaande uit een combinatie van de bekende grijze sovjetflats en kleine scheve houten huisjes. Op sommige flats heb ik tussen de schreeuwerige reclame door nog authentieke communistische propagandateksten kunnen lezen. De sneeuw maakte deze flats overigens wat minder troosteloos, net als overigens in de zomer het vele groen, zelfs in grote steden als Moskou.

Ik heb drie boekwinkels gezien, maar behalve een hoop fantasy, detectives en boeken over snel rijk worden, niets over het rijke verleden van het stadje gevonden. Ik heb voor mijn collective locale dichters (rijmelaars) wel een aanwinst gevonden in de vorm van een lang dichtwerk over een Siberische banneling geschreven door een locale ingenieur.

Een lekker hapje eten was er echter niet bij, want er was niets behalve een pizzeria annex onmoetingsplaats voor de plaatselijke bevolking. Ik heb zelfs geen traditionele stolovaja (kantine) kunnen ontwaren waar je tenminste nog terecht kon voor een goed bord Borsjt (bietensoep), Kotlety (Russische gehaktovalen) en Blini’s (pannekoekjes met vlees of Russische variant van Dulce de Leche). S’ avonds wilde ik ook graag eten in het restaurant van het hotel waar ik logeerde. Maar ik hoorde toen ik even in mijn Kamer was beneden een hoop lawaaierige muziek die me uit de essays van de Argentijn Kovadloff hield over dromen terwijl je wakker bent en bookcrossing. Toen ik het restaurant naderde bleek het daar vandaan te komen, vol met feestende en flink aangeschoten mensen die niet leken te wachten op Hollanders zoals ik. Ik heb het pand maar snel verlaten met de hoop elders iets te vinden. Ik leek sowieso al van een andere planeet toen ik die ochtend het hotel binnen kwam. Bij de receptie stonden een heer en vijf dames mij op te wachten en bestudeerden aandachtig dat rare paspoort van mij. Nu ja, mij opwachten, ze bleven gewoon zitten en staan waar ze waren en ik moest me maar een weg banen naar de receptiedesk. In de winter komen er klaarblijkelijk niet veel buitenlanders. Maar terug naar de avond. Er was nog een ander groot hotel in de buurt, maar toen ik dat naderde en daar een roodachtig licht zag schijnen, werd ik daar bang van. Ik ben maar de de produkty (levensmiddelenwinkeltje) gegaan om brood, kaas, worst en tvorog (Russische kwark) te kopen dat ik het hotel heb binnengesneakt. Met watten in mijn oren heb ik Kovadloff nog even opgepakt, kaarten van omgeving bestudeerd en ben gaan slapen.

Tobolsk 4 - Museum

Met moeite kwam ik het museum in want vlak voor de ingang was een auto met een brandende motorkap die het hele stadje in beroering leek te hebben gebracht. Het museum is gevestigd in de voormalige bisschopswoning uit het begin van de twintigste eeuw. Alleen om dit typische fin-de-siecle gebouw te bekijken was het al de moeite om het museum te bezoeken. Het werd me er ook duidelijk dat de Russen ondanks dat ze vaak (onterecht) als boers, wild en omstuimig worden beschouwd, een “Kulturvolk” zijn. Je trouwfoto’s maak je dus in het museum. Die Hollander op de achtergrond moest dus een paar keer in dekking om te voorkomen dat hij ongevraagd getuige zou zijn. Helaas kon ik er geen onbekende Repin ontwaren, zoals wel in het museum van Archangelsk.

Tobolsk 3 - Kremlin


De belangrijkste attractie van het stadje is het Kremlin dat helaas gesloten was wegens renovatie. Ik heb helaas niet de Sofiacathedraal kunnen bekijken of het bischoppelijke paleis kunnen bezoeken. Wel heb ik er geplaagd door een hevige sneeuwstorm omheen kunnen lopen. Het kremlin is gebouwd op een hoge oever van de rivier de Irtysj. Hiervanuit heb je een mooi zicht op de benedenstad en de wijde omgeving waar nog enkele oude kerken zijn te zien, allen in de stijgers. Er is zelfs een bakstenen katholieke kerk, waarschijnlijk bestemd voor Litouwse bannelingen uit de 19-eeuw. Verder kronkelt zich de brede Irtysj richting het Arctische noorden nadat er een aantal kilometer zuidelijker de Tobol is bijgekomen.

Tobolsk 2 - Een korte geschiedenis

Tobolsk wordt in Rusland de vader van de Siberische steden genoemd en is in 1587 gesticht, hoewel de 250 km zuidelijker gelegen stad Tjoemen gelegen aan een oude Tartaarse handelroute een jaar ouder is.



De stichter was de krijgsheer Jermak die met een bende kozakken in opdracht van de Moskouse tsaar de opdracht had Siberie te veroveren op de tartaren. Hij veroverde de Tartaren hoofdstad Isker en liet daar vlak in de buurt een eerste kerk bouwen. De stad kreeg begin 18-eeuw als enige in Siberie een heus Kremlin (een fort waarbinnen zich de belangrijkste religieuze en administratieve gebouwen bevonden) en is eeuwenlang de hoofdstad geweest van Siberie van waaruit het Oosten veroverd is.
Het is ook een stad geweest waarheen vele de Moskouse tsaar onwelgevallige lieden naartoe werden gedirigeerd, waaronder een stel Zweedse krijgsgevangen uit de Russische-Zweedse Oorlog in het begin van de 18-eeuw (het bisschoppelijke paleis kent nog steeds een Zweedse zaal). Later is het een doorvoerhaven geworden voor bannelingen naar oostelijker oorden zoals de bekende schrijvers Dostojevski, Korolenko en Solzenitsjin. De laatste tsaar heeft er na zijn afzetting ook nog een tijdje met zijn gezin gezeten voordat ze in 1918 in Ekaterinburg over de kling werden gejaagd door de Bolsjewieken. In het midden van de 19-eeuw is de stad in verval geraakt en momenteel heeft het ongeveer honderdduizend inwoners die grotendeels voor een olieraffinaderij werken.

Tobolsk 1 - Op naar Tobolsk


Ik las vandaag een collum in het NRC Handelsblad waarin Christiaan Weijts aangeeft dat de Nederlander met Oud-En-Nieuw maar bang is om deze alleen door te brengen. Op de een of andere manier behoren dergelijke dagen in gezelligheid te worden doorgebracht en val je erbuiten als je alleen bent. Ik ben nu alleen, want Marcela, Boris en Cati zitten nog in Buenos Aires en na twee weken heb ik nog geen echte kennissenkring kunnen opbouwen. Uiteraard was mijn reactie zoals treffend in eerdergenoemde collum staat, ontsnappen in een romantisch reisje. Rome en Parijs liggen ver van de Oeral, dus mijn doel werd het Westsiberische stadje Tobolsk waarover ik in de Lonely Planet had gelezen. Het moest een een uniek historisch centrum hebben uit de zeventiende achttiende eeuw heeft en is eeuwenlang de uitvalsbasis geweest voor het Russische rijk om het oosten te veroveren. Het was voor mij ook de gelegenheid om voor het eerst over de Transiberische spoorlijn tussen Ekaterinburg (station heet nog steeds Sverdlovsk Passazjirski) en Tjoemen te reizen en daarna een aftakking daarvan naar het hoge Noorden (Soergoet - Novoj Urengoj - Jamburg) tot Tobolsk Vokzal. In total 555 kilometer.

Ik wilde al naar Siberie sinds ik klein was, maar een verblijf in het verre Argentinie maakte dat tot voor twee jaar niet erg aannemelijk, afgelopen jaar overigens ook niet. Ik herinner me dat we op de lagere school werkstukjes moesten maken. We konden kiezen uit reeks van kleine boekjes met meest uiteenlopende onderwerpen (er was nog geen internet). De meesten kozen onderwerpen, zoals: de dolfijn, de pony, voetbal, het huis, het booreiland, treinen, de paardentram, de politie en de kapper. Ik was meer aardrijkskundig ingesteld en koos als eerste Siberie en daarna de Russische Revolutie. Ik was ingegeven door een foto uit een aardrijkskundeboek van mijn vader waar typische Russische houten huisjes te zien waren met het onderschrift “dorpje in Siberie, vaak nog zonder geplaveide wegen”. Ik ben daar nooit meer overheen gekomen.